Vrba–Wetzler and the Auschwitz Protocols refers to a landmark 1944 report about Auschwitz-Birkenau, created after the escape of two Slovak Jewish prisoners, Rudolf Vrba and Alfred Wetzler. Their testimony, combined later with other accounts, produced a dossier widely circulated among diplomats, church leaders and the press. This article explains the escape, how the report was compiled, and why it mattered. For background to the site see The Origins of Auschwitz, Auschwitz Birkenau and the Auschwitz map; for numbers and sources see Victims and Survivors of Auschwitz; for clandestine activity see Auschwitz resistance.
The escape from Auschwitz-Birkenau (April 1944)
Both men were Slovak Jews deported to Auschwitz in 1942 (Vrba registered in the camp as Walter Rosenberg). In the following months they observed routines, guard habits and previous failed attempts, budując plan ucieczki we wsparciu współwięźniów. 7 April 1944 ukryli się w przygotowanej wcześniej kryjówce w stercie desek między wewnętrznym i zewnętrznym ogrodzeniem Birkenau (w rejonie budowy zwanym „Mexico”). Wspólnicy rozsypali wokół kryjówki tytoń nasączony benzyną, by zmylić psy tropiące. Przez trzy doby leżeli nieruchomo bez jedzenia i wody, podczas gdy SS przeszukiwało strefę. Gdy intensywne poszukiwania ustały, wieczorem 10 April wydostali się poza zewnętrzny kordon i rozpoczęli około jedenastodniowy marsz do Słowacji, unikając dróg i patroli.
W ucieczce nie było improwizacji „na chybił trafił”: duet ustalił kryjówkę, porę, sygnały pomocników (informujące, że rewizje wygasły) i orientacyjną trasę przez pogranicze. W ten sposób zminimalizowali ryzyko zatrzymania tuż przy obozie — w praktyce najgroźniejszym etapie każdej ucieczki.
Drafting the report in Slovakia
Po dotarciu do Żyliny spotkali przedstawicieli Rady Żydowskiej. Na ich prośbę podyktowali szczegółowy raport o strukturze Birkenau, procedurach przyjazdu, selekcjach oraz działaniu komór gazowych i krematoriów. Tekst spisał i równolegle przetłumaczył na niemiecki Oskar Krasňanský (przy udziale Giseli Steiner). Wersje słowacka/niemiecka były gotowe pod koniec kwietnia 1944 r., a następnie szybko kopiowane i kolportowane do adresatów w kraju i za granicą.
Relacja zawierała szkic sektorów Birkenau, opisy krematoriów II–V, dane obserwowane przez więźniów oraz „ścieżkę” deportacji od selekcji po mord. W kolejnych miesiącach raport był tłumaczony i streszczany, by jak najszybciej dotrzeć do ośrodków opinii publicznej i decydentów.
What are the “Auschwitz Protocols”?
The term “Vrba–Wetzler and the Auschwitz Protocols” is used because the Anglojęzyczny dossier z końca 1944 r. połączyło kilka świadectw. Najobszerniejszą częścią był raport Vrby–Wetzlera. Dołączono do niego wcześniejszy raport Jerzego Tabeau (tzw. „Polish Major’s report”) oraz krótszą relację Arnošta Rosina i Czesława Mordowicza po ich ucieczce w maju 1944 r. Zestaw tych dokumentów zaczął funkcjonować pod wspólną nazwą „Auschwitz Protocols”.
How the dossier circulated
Kopie wersji słowacko-niemieckiej trafiły do środowisk żydowskich w krajach ościennych, a następnie do państw neutralnych. W połowie 1944 r. obszerne fragmenty były publikowane w Szwajcarii i przekazywane rządom alianckim, organizacjom humanitarnym oraz Kościołom. Pod koniec 1944 r. amerykańska War Refugee Board wydała znaną kompilację angielską pt. German Extermination Camps—Auschwitz and Birkenau, do dziś najczęściej cytowaną.
Impact and historical debate
Jaki był wpływ raportu? Badacze zasadniczo zgadzają się, że jego szeroka cyrkulacja — wraz z naciskami dyplomatycznymi i kościelnymi — przyczyniła się do pilnych apeli o wstrzymanie deportacji z Węgier latem 1944 r. Skala bezpośredniego „efektu sprawczego” jest dyskutowana, ale dossier stało się kluczowym materiałem źródłowym o Auschwitz dla dziennikarzy, dyplomatów i powojennych śledczych. Opisy sektorów Birkenau, komór gazowych, krematoriów i procesu selekcji były wielokrotnie weryfikowane z innymi źródłami.
Why “Vrba–Wetzler and the Auschwitz Protocols” matters
Sprawa pokazuje, w jaki sposób w warunkach wojny i ścisłej kontroli można było zebrać i wynieść informacje o ośrodku zagłady, a następnie połączyć relacje różnych uciekinierów tak, by trafiły do opinii publicznej. Dla szerszego kontekstu warto zestawić dossier z naszymi omówieniami rozwoju i struktury obozu: Origins of Auschwitz, Auschwitz Birkenau i Auschwitz map.
Read next
Auschwitz resistance · Victims and Survivors of Auschwitz · When was Auschwitz liberated?